Бүгінде қазақ ұлты өкілдерінің санасы өзінің мемлекеттілігі тұрғысынан және діни тұрғыда бөлшектенген деуге келеді. Бұл ұлттық және мемлекеттік даму үшін жағымды тенденция емес. Егер жағдай одан әрі шиеленісіп, ұлттық санада әртүрлі бағыттар эскалацияланса, ол болашақта елімізді үлкен қауіпке әкелуі мүмкін. Осының алдын алу үшін, біз қазірден бастап «Неге осындай жағдайға жеттік?», «Оған не себеп болды?», «Бұл қатердің алдын алудың қандай жолдары бар?» деген, және де одан өзге көптеген сұрақтарды қоғам алдында ашық қойып, оған жауапты қоғам болып, ұлт болып іздеуіміз қажет. Бұл сұрақ «билік пен халық» деп аталатын дилеммадан әлдеқайда жоғары тұруы тиіс. Себебі, биліктің де, халықтың да тағдыры осы мәселемен тікелей байланысты, әрі, осы мәселеге тікелей тәуелді. Бүгін осы күрделі сұрақтың бір шетін шығаруды жөн көріп отырмын, ол – отбасылық тәрбие мәселесі.

Тәуелсіздік құндылығы

Қазақ халқының даналығы өте терең, философиялық мағынада болып келетінін – бүгінде ешкім жоққа шығара алмайды. Бұрынғы бодандық замандарда бұған ешкім ерекше назар аудармады. Сыртқы тараптан «Қазақ халқы сауатсыз, мемлекетсіз, мына кең далада күнкөріс үшін мал соңынан көшіп жүрген, өнері қарабайыр, ой мәдениеті әлсіз» деген пікір санаға сынадай қағылып, соның арқасында халықтың өзін өзгеге үнемі тәуелді болып отыруы қамтамасыз етілген еді. Соның нәтижесінде халықтың өзі де осы аңызға сеніп, өз құндылықтарынан оңай бас тартуға баратын жағдайға жеткен‑ді...

Бұл ұлттың өз тұтастығынан ажырап, тілдік, ділдік, мәдени тұрғыда бөлшектенуіне алып келген болатын. Ол құбылыс қазақ халқының отбасылық тәрбие жүйесіне де әсерін тигізбей қоймады – ұлт өкілдері отбасылық деңгейде ұлттық тәрбие тұтастығын жоғалдып алды.

Егер, алып империя – КСРО құлап, оның орнына көптеген тәуелсіз ұлттық мемлекеттер пайда  болмағанда, қазақ ұлты қарқынды түрде өз ұлттығын жоғалтуға бер бұрған болатын. Егер КСРО ғұмыры одан әрі жалғасқанда қазақ ұлтында ғылым мен білім тілі, қоғамдық қатынас тілі толығымен орыстанып, ол қазақтың мыңдаған жылдық салт‑дәстүрін жойып тынар еді. Бірақ, сол шекке жетпей, оған апара жатқан жолдың жартысында біз  тәуелсіздік алып, Қазақстан атты мемлекетімізді құрып аман қалдық, әйтеуір...

Тәуелсіз мемлекет құрылысымен, ұлт өз мәдениетін дәріптеуге, өз даналығын әлемге танытуға мүмкіндік алды. Сөйтіп, қазақ өз ұлттығын әлемге танытуды ғана емес, енді, осымен бірге, «өзін‑өзі қайта тану» мүмкіндігіне ие болды. Бұл – тәуелсіздіктің бізге берген басты құндылығы!

Отбасылық тәрбие – ұлт ұйытқысы

Қазақ «Отан отбасынан басталады» дейді. Қысқа‑нұсқа айтылған бұл сөзде терең мағына бар.

Біріншісі – тарихи мағына. Өйткені, осыншама байтақ жерде көптеген рулардың басын қосып, «қазақ» атты елге айналған жұрт үшін ортақ тіл, біртекті діл, бірыңғай салт‑дәстүрдің болуы аса маңызды еді. Ал мұны тек отбасылық деңгейде ғана жүзеге асыруға болады. Ендеше, қазақтың ұлттық тәрбиесі де отбасылық деңгейден басталып, ол бірте‑бірте елдік, яғни, қазіргі тілмен айтсақ  ‑ Отандық деңгеймен ұштасуы тиіс. Сонда ғана ел де аман‑есен, әрбір отбасы да аман‑есен болмақ. Міне, біз күнделікті айтатын «Отан – отбасыдан басталады» дейтін қарапайым сөз астарында осындай терең мағына жатыр!

Екіншіден, халықтың тілі мен дәстүрінің біртектілігі отбасыдан басталатыны анық. Осы жағынан алғанда, қазақ халқының салты мен дәстүрі бірыңғай ұлттық тәрбие жүйесін жасай алғанын көреміз. Ол туралы белгілі профессор Әдібай Табылды өзінің «Қазақ этнопедагогикасы және оқыту әдістемесі» атты кітабында терең талдау жасайды. Профессор қазақ ұлтының салт‑дәстүрі толығымен ұлттық тәрбиеге бағытталған. Оның шынар басында «Адамгершілік», яғни – «Адам болу» идеясы тұрады дейді. Бұл – қазақ халқының тәлімдік‑тәрбиелік кредосы!  (Ә.Табылды. «Қазақ этнопедагогикасы», «Білім» баспасы, Алматы, 2004 ж.).

Содан болар, қазақ халқы өз ұрпағының санасына жас кезінен «Жаным – арымның садағасы», «Өзге елге сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол», «Отан үшін отқа түс» деген  тәрбиелік әпсананы құйып отырған. Бұл отбасылық тәрбиедегі ең бастапқы ереже саналады.

Профессор екінші құндылық ретінде Ұлттық намысты алға шығарады. Осы жерде Ш.Уәлихановтың  «Қазақ халқының қозғаушы күші – оның ұлттық намысы» деген өзін еске ала отырып, Әдібай ағамыз Ұлттық намысты мынадай анықтамасын береді: «Ұлттық намыс – жеке тұлғалардың туған елінің ар‑намысын қорғауы, ұлттық мұраларды қастерлеуі, ата дәстүрлерін аялау. Ұлттық намыстың тірегі – Ар. Ар болмаған жерде намыс та болмайды» деп қорытындылайды.

Міне, осыдан көріп отырғандай, қазақ ұлтын дәуірлер бойы сақтап келген басты рухани құндылық Ұлттық намыс деуге болады екен: Адамгершілік – адами капитал негізін қаласа, Ұлттық намыс – ұлттың өмір сүру ареалын қорғаушы негізін қалайды екен. Сондықтан, Адамгершілік пен Ар‑намыс бірлікте болғанда ғана қазақ халқы өз мықтылығын сезінген десе болады.

Қазір біз тәуелсіз мемлекетпіз. Тәуелсіздік арқасында бүкіл әлеммен тікелей байланысқа шығу мүмкіндігіне ие болдық: бір жағынан, біз сол арқылы өзімізді танытудамыз, екінші жағынан, біз әлем құндылықтарын елге «тасымалдаудамыз». Осы жағдайда жоғарыдағы біз айтқан Ұлттық тәрбиенің іргетасы саналатын ережелер қандай жағдайға тап болуда? Адамгершілік ұғымы мен Ар‑намыс қандай өзгерістерге ұшырауда? деген сұрақтар туындайды, ол кімді болса да мазалайды..

Сонымен, біз өзгердік пе? Мен: «Иә, өзгердік» деймін. Соның ішінде, Ұлттық мемлекет құру бағытындағы өзгерістер игілік жағында болмай отыр деп өкінішпен айтар едім.   Неге десеңіз, қазақ жұрты біртұтас отбасылық дәстүрлі тәрбие жүйесін жоғалтып алды. Оның себептерін жоғарыда атап өттік. Сондықтан, қазір ұлт «көптілді» және «көпдінді» бағытта өмір сүріп жатыр. Қазақ тілін «мемлекеттік тіл» ретінде көп қандастарымыз мойындаған жоқ. Ендеше, тілмен бірге сіңетін салт‑дәстүр де ондай отбасыларға бара алмауда. Осындай екіұдайы жағдайда тұрған – бір жағынан өздерін қазақпыз деген, екінші жағынан оның дәстүрінен алшақтаған – отбасылар өздерін «Балаларымызды қазақ балабақшасына не мектебіне бердік» деп өздерін алдаусыратуы мүмкін. Бірақ, мектеп пен балабақша қаншалықты мықты болса да, бұл мекемелер балалардың бойына толыққанды ұлттық дәстүрді еге алмайды. Мектеп, әрі кетсе, балаларға салт‑дәстүр туралы білім берер. Балалар оны жақсы білетін де болар. Бірақ одан олардың қазақы болмысы қалыптаспайды. Қазақы болмыс тек қана отбасылық үлгіден бастау алады да, болашақ тұлғаның қанына сіңіп, оның өмірмәнділік құндылығына, немесе, өмір сүру қалыбына (ережесіне деңіз) айнала алады. Ендеше, мектептен алып жатқан дәстүр ілімі «отбасылық тәжірибеден» өтпесе ‑  ол тек «жалаң білім» күйінде қала береді. Оны «ойда бар, әрекетте жоқ» десек болады. Соның көрінісі тілден де, діннен де табылуда.

Бұл жерде дін мәселесіне арнайы тоқталып өткен жөн сияқты. Өйткені, қазіргі бізде қалыптасқан діни ахуал – табиғи түрде емес, жасанды түрде, «қолдан жасалған» ахуал десе болады. Мысалы, біз маңайдағы көршілермен бірге бір діни анклавты құраймыз. Ол – исламдінді ел, жалпы мағынасында «мұсылмандық ел»  деп аталады. Осы бағытта бұл елдердің бір‑біріне өзара ықпалы мол.   Олай  болса, осы кеңістікте қатар отырған көрші, түбі бір туыс елдер өзара келіскен діни саясат жүргізуі керек еді. Оның басты ерекшелігі – тілде де, дінде де ұлттық құндылықтарға басымдық беру болып табылатын. Сондықтан, көрші Өзбек елі бұған бәрінен бұрын мән беріп, екі мыңыншы жылдары мемлекетке енген жат діни ағымдарға қарқынды тойтарыс берді. Сол кезде Қазақстан мемлекеті де олармен үйлестіре діни ахуалды реттеуі керек еді. Алайда, бұл бағыттағы саяси шешімдер «билік бәсекелестігінің» құрбаны болды. Осындай саяси себептің нәтижесінде Қазақстан Өзбекстаннан қуылған діни экстремизмді құшақ жая қарсы алды. Оны қолдауға билік басына жақын, ықпалды һәм бай адамдар «тағайындалды». Ақпарат жүйесі олардың уағызына есікті айқара ашты. Оларға арнап мыңдаған мешіттер салынды. Медреселер ашылды. Сөйтіп, билік қоғамды «дінге бағындыру» арқылы өзіне толық тәуелді, бағынышты, бір жағынан ‑ әділеттілікті талап ете алмайтын, екінші жағынан ‑ әділетсіздікті көре алмайтын, лай сияқты илеуге лайықты қоғамды қалыптастыруды көздеді. Мұның бәрі қоғам үшін емес, өзін өзі сақтауды мұрат еткен авторитарлы биліктің мүддесі үшін ғана қажет еді.

Міне, осындай «діни агрессияға» тап болған отбасылық тәрбие жүйесі «жеңілістерге» ұшырай бастады. Ғасырлай бойы салт‑дәстүр аясындағы отбасылық тәрбие арқылы бірігіп келген халық, енді, іштей жарылуға мәжбүр болды. Ұлттық мінез, ұлттық дәстүр, ұлттық құндылықтар, өнер мен киім, тағам атаулы осы үрдістің тезіне ұшырап, әрі‑сәрі бола бастады. Бір отбасыда бірнеше құндылық ұстанатын жағдайлар кездесе бастады.

Соңынан, ұл‑қызы Сүрияға соғысқа аттанып, одан әрі, алып көрші Қытай елінен «діни радикализмі қауіпті ел» деген «атақ» алғаннан соң ғана ‑  елімізде әсіре жағдайдағы діни бағытты дәстүрге қарай бұрудың ебедейсіз қадамдары жасалғандай сыңай танытыла бастады. Бірақ, бұл кеш еді – ұлттық болмыс пен ұлттық құндылықтарға ашық шабуылдайтын діни топ осы арада пісіп жетілген болатын. Олар өздерінің алғашқы «соққысын» жиырма екінші жылдың қаңтарында жасады... (Оның анық‑қанығына әлі де жете алмай келеміз).

Одан өзге, күні кеше ғана көршілес елдер діни экстремизмге қатысты заңдарын қабылдауға, немесе, шұғыл әрекеттерге бара бастады. Ал, оған жауап ретінде Қазақстанда бірнеше Мәжіліс депутаттары үн қатқаны болмаса, мемлекет тарапынан ондай ниет әлі байқалмауда.

Не себептен? Себебі, біздің ұлттық санадағы салт‑дәстүр мен діни сана арасындағы күресте дін өз басымдығын көрсетуде. Кезінде Рәтбек қажы «Қазақтың діншілдігі оның салт‑дәстүрін құрметтегенде» деп ашық айтып еді. Бүгінде мүфтият олай айтпайды. Олар салт‑дәстүрді дінге толық тәуелді еткісі келетін сыңай байқатады... Ал, дін күнделікті отбасы тәрбиесіне араласатын құндылық болғандықтан, біздің қоғам осы мәселені реттеуді қолға алуы керек.

Әрине, бұл оңай шару емес. Бұл – көп адамға моралдік күйзеліс әкелетін, адами тоқырауды бастан кешіретін құбылыс. Сондықтан болар, мемлекеттің «азаматтық қоғам құру» идеясы қоғам тарапынан қолдау таппады. Осы ахуалды өзгерту үшін мемлекет нақты әрекеттерге баруы керек. Біріншіден, «Мемлекеттік тіл туралы» заң қабылдауы керек. Одан өзге «Дін туралы заңға» сүбелі өзгерістер енгізіп, діннің салт‑дәстүрмен арадағы қайшылықты жоюға белсенді кірісуі керек. Сонымен бір мезетте технологиялық дәуірдің келуіне сай ғылым мен білім құндылығын мойындауды не қабылдауды отбасылық тәрбие деңгейіне дейін енгізу қажет.

Егер, ар‑намыс – қазақтың ұлттық кредосы болса, онда, Ұлттық дәстүр мен Ұлттық дүниетаным – оның бренді болуы тиіс. Ал бүгінде оның көш басында технологиялық ғылым мен білім тұр. Сөйтіп, қазақша сөйлеу, қазақша ойлау, қазақ мәдениеті мен өнері, ғылымы мен білімі Қазақ елінде (мемлекетінде) үлгі тұтарлық модаға айналса ғана – біз мұны «отбасылық дәстүрлі тәрбиенің үздіксіз еңбегінің жемісі» деп бағалай алар едік. Өз мәдениетімізді әлемдік өркениет құндылығының «бел баласына» айналдыра алар едік. Әзірге «Оның да ауылы алыс емес» деген үмітпен ғана жүріп жатырмз...

Әбдірашит Бәкірұлы,

философ‑публицист

Mezgil.kz