Әр халықтың өзіне тән ұлттық құндылықтары ерте кездегі ата-бабаларынан мұра болып, осы күнге дейін ауызша-жазбаша жеткен салт-дәстүрлері, әдет-ғұрыптары, сенімі, діні, ділі, тілі, мәдениеті, тарихы, әдебиеті, өлең-жырлары ұрпаққа үлгі болып отырған. Салт-дәстүрлер әр халықтың мәдени мұрасын қалыптастыруда және сақтауда маңызды рөл атқаратын ұлттық құндылықтың бірі. Қазақ халқы ежелден салт-дәстүрге бай халық. Сол салт-дәстүрімен ұлын ұлағатты, қызын инабатты етіп өсірген. Үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсетіп, жас ұрпаққа әдет-ғұрпымен өнегелі тәрбие беріп отырған. Осы ретте ғасырдан-ғасыр ауысса да қазақтың өмір сүру салтында әлі кезге дейін өз құнын жоймаған, халықты ерекшелеп тұратын салт-дәстүрлер туралы әңгіме өрбітпекпіз.

Әр халықтың, ұлттың дініне, сеніміне, өмір сүру салтына, ұлттық құрылымына сәйкес ерекшеленіп, дәуірлер бойы жинақталып, өмірдің өзі қалыптастырып берген ғұрыптар жиынтығы – салт-дәстүрлер деп аталады.Оның халық арасында тәрбиелік, тәлім берушілік қызметі болады. Мәдени байлық – салт-дәстүрлер – ел болып қалыптасудағы адамзат баласының тілі, діні, жері секілді бір тірегі болып саналады. Қазақта дін мен дәстүрлі бөліп-жармай, керісінше астастырып, халқымыздың менталитетіне сай етіп қалыптастырған. Мысалы, сәлем беру, үлкеннің алдынан өтпеу, бата беру, құран бағыштау, нәрестеге ат таңдап қою, қырқынан шығару, сүйінші сұрау, баланы сүндетке отырғызу, неке қию, жеті атадан аспайынша қыз беріп, қыз алмау сияқты ғұрыптардың бәрі дәсүрлі исламмен, шариғат жолымен үндесіп жатыр.

Қазақта «Сәлем сөздің анасы» деп әрбір күнін кездескен адамымен сәлемдесуден бастаған. Амандық сұрау адамдардың арасындағы кішіпейілділік, сыйластық сияқты қасиеттерді шыңдай түскен. Алғашқы сәлем беруден –ақ бір-біріне ақ көңілдерін суытпай, мәңгі тату көрші, дос болып өткендер қаншама. Сәлемдесу адамдардың бір-біріне бастың амандығын, деннің саулығын тілеу деген сөз. Шариғатта екі мұсылман жолыққанда хал-жайын сұрап, амандасатын болса, Алланың оларға рахымы төгіледі, бір-біріне тілеген дұға-тілектері қабыл болады дейді. Адал ниетпен сәлем берген адамның күнәсі жуылып, сауапқа кенелетіні жазылады. Сондықтан жасы үлкен ақсақалдар балаларын үлкендерге «Ассаламмуғаликум» деп, қос қолын беріп амандасуға үйреткен.

Ұлтымызды даңқты батыры Бауыржан Момышұлы сәлем бермеудің нағыз мәдениетсіздікке балаған.

«Сөзді сәлеммен бастамау-әдепсіздік. Сәлем берудің парызын білмесең, біле тұра орындамасаң, жолын жасамасаң, қалтаңда он дипломың болса да, нағыз мәдениетсіз адам болғаның.Мәдениеттілік адамның рухани өрісімен өлшенеді. Сәлем беру – іззеттіліктің, кісіліктің баспалдағы. Сәлем беру – сөзбастаудың беташары. Сәлем беру – танысып білісудің, достасудың дәнекері»,-деп айтып кеткен батыр бабамыз.

Балаға жақсы есім қою біздің салт-дәстүріміздің бірі, әрі әке-шешенің парызы. Дүниеге келген сәби болашақта сыйлы, абыройлы, халқына қалаулы азамат болып өссін деген ниетпен жас жұбайлар жасы үлкен қадірлі қарияға ат қоюға өтініш білдірген. Жұбайлардың ата-анасы тірі болған жағдайда, нәрестеге атты солар қойған. Кейде жастармен ақылдаса отырып ат қою шешіледі. Балаға ат үш ішінде қойылады. Азан шақырып, жақсы ат қою исламның сүннет амалы болып табылады.

Қазақта жеті атаға дейін қыз алыспау салты бар. Ол қатаң сақталатын заң-ереже. Тәуке ханның тұсындағы «Жеті жарғы» заңында неке қатынастары шартында жеті атаға дейін қан араластырмау туралы жазылған. Ата-бабамыз жас ұрпақтың әртүрлі ауру-сырқаудан ада болуы үшін, тектіліктің бастауы ақ некенің адал болуын қатаң бақылаған.

Сондықтан баланы жас күнінен жеті атасын жатқа білуге үйреткен. Жас жеткіншек жеті атасын білу арқылы өз руластарымен туыстық қатынастырын зерделеген. Жеті ата ұстанымына негізделген туыстық қатынас әр қазақтың баласын жеті атасын білуін міндеттейді. Бізде ұрпаққа өзінен бастап әкесі, атасы әрі қарай үлкен аталарының есімдерін жаттатқан. Жеті атаға толған соң бір рудың жастары некелескісі келсе, ру ақсақалдары жиналып, қан шығарып, боз биені сойып, бата беріп, рұқсаттарын беретін болған.

Некелесуде «жеті ата» ұстанымына берік болу – этникалық қан тазалығын қамтамасыз ететін этникалық тұтастықтың қуатты арқауы, темірқазығы болып саналады. Жеті ата институты қазақ халқының өткеннен болашаққа деген сенімін мың сан ұрпақтар арқылы сабақтастырып отыратын тетік ретінде танылған.

Халқымыз «Батаменен ел көгерер, жаңбырменен жер көгерер» деген. Тек жақсы ниет, тілекке негізделген бата беруді көпті көрген қазыналы қариялар, би-шешендер, абыз ақсақалдар, ақын-жыраулар, даңқты батырлар орындаған. Талай ғасырдан бері қалыптасып ұрпақтан-ұқпаққа жалғасқан бата беру дәстүрі де исламнан бастау алады. Мұсылман адам бауырына сырттай дұға-тілек тілегенде, оның басында періште тұрады. Сол періште адам біреуге жақсылық тілегенде, «Әумин, саған да сондай жақсылық болып қайтсын!» дейді екен. Бата – игі ықыластың, ақ тілектің, игі ықыластың белгісі. Бата сұрау – өзі құрметтейтін адамнан ықылас пен ризалық, жақсы тілек пен жарасымды алғыс сұрау деген сөз. Бата қандай жағдайда берілсе де  адамзатты адамгершілікке, имандылыққа, мейірімділікке тәрбиелейді.

Қазақ «көршісін құдайдай сыйлаған» халық. Алыстағы ағайыннан, жақындағы көршің артық деп жапсарлас орналасқан адамдармен туысындай сыйласқан. Сондықтан көрші үйге танымайтын адамдар көшіп келіп жатса, оларды қонақасы беріп шақырған. Мұны ерулік деп атаған. Ерулік беру арқылы ауыл тұрғындары жаңа көршілерін өздеріне етене жақындастыруды, бөтенсітпеуді де көздеген. Ерулік қысқы соғымның сүбелі мүшелерінен (қазы-қарта, жал-жая, т.б.) пісіріледі немесе қой сойылып шақырылады.

Халқымызда тағы бір тамаша дәстүрдің бірі – Асар деп аталады. Бір адамның қолынан келмейтін, қиын шаруаны көрші-қолаң, ағайын-туыс, ауылдастар жиналып көптеп көмектесіп бітіріп беретін болған. Ол үшін ешқандй ақы төленбейді. Асарға келген кісілер жақсылық жасауға деген ішкі ниетімен келетін болған. Мәселен, үй салу, шөп ору, пісіп тұрған егісті жинап алу сияқты көп адамның күшін қажетсінетін әстерде асар шақырылады. Кей уақытта асаpды үйiнде ауыр жұмыс істеуге жарайтын адамы жоқ, қарт кісілер, не болмаса жас балалары бар отбасылар үшін жақан-жуықтары асар ұйымдастырып, көмектесетін болған. Көпшілікке арналған нысандар да көпшіліктің күшімен бітетін болған. Талай мешіт-медреселер осы асардың арқасында аяқталып, халық игілігіне жараған.

Асаpға келмеу — дала жұpтының аpасында мәдениетсіз қылық болып саналған. Бұл туралы оpыс көпестеpiнiң бipi Д. Белов Сырдария бойындағы қазақтаpды мысал етіп, былай деп жазып қалдырған: «Қыpғыздаpда (қазақтаpда) бip- бipiне көмектесу салты баp... Бipнеше адам жеp жыpтуға немесе пiшен жинауға шақыpылады, қожайын олаpды етке тойғызып, содан кейiн iске кipiседi; жұмыс аяқталғаннан кейiн әpкiм өз ауылдаpына таpасады. Мұндай көмек әдетте малы жоқ немесе қаpтайған және бала-шағалы адамдаpға көpсетiледi... Қоңсылас әйелдеpдi шақыpып, киiз басу да осындай iзгiлiктi iстеpдiң бipi»,-деген.

Кейін қазақ даласына көшіп келген өзге ұлт өкілдері бұл салтты сіңіріп, ұстанды. Даланың әр баласы мұқтаж жандарға ас, су беріп, көмек қолын созуға міндеттелген. Малы жоғалған ауылдың адамдары бір-біріне жәрдемдесіп, бірге іздеп, барымтаға бірге шығатын болған. Бұл істері үшін ешқашан ақы талап етпеген. Қауырт жағдайда кез-келген адам көршісіні, жақынының атын ерттей сала кете барған. Жылқы иесінен рұқсат сұрау болмаған. Ат иесі бермейтін болса, жұрттың сөзіне қалып, кінәланатын болған. Осындай өзаpа көмек дәстүpлеpi туpалы кезiнде белгiлi зеpттеушiлеp А. Левшин, Ә. Диваев, М.Ж. Көпейұлы, М. Шоpманов, Т. Шевченко, В. Гpигоpьев және басқалаpы жазып кеткен.

Ұлтымыздың мәдениетінде отау көтеру салты бар. Ата-ана ұлы үйленетін кезде, қызы тұрмысқа шығар уақытта алдымен отау әзірлейді. Қыз жасауына отау қосыла берілетін болған. Жас отбасының отауы барынша әсемделіп, әшекейленіп жасалатын болғандықтан ұзақ уақытты алған. Асар салтындағыдай отауды даярлауға көрші-қолаң, туыс-туған, нағашы-жиендер келіп, көмектеседі. Ыдыс-аяғынан бастап, киіз жабдығына дейін әкелетін болған.

Отау көтеру бір жағынан қызықты іс, сондықтан бүкіл ауыл жиылып мәз-мейрам болып, бастаған істі аяқтаған. Отаудың шаңырағын елдің сыйлы азаматтары ақ шүберек байлап көтереді. Отқа май құйлып, босаға майланады. Мол дастархан жайылып, ауыл адамдары дәм татады. Кірген қонақ отау ішіне шашу шашып, «құтты болсын» айтқан. Тілектерін жаудырып, батасын берген. Ал жақын жұрағат отауға көрімдік әкеліп, мал атайды, бағалы мүліктер сыйлайды.

Жас отбасының отауы әке үйінің оң жағына тігілген. Жас шаңыраққа үлкендер рұқсатсыз, шақыртусыз кірмеген. Ауылдастар мен жанашырлар жаңа үйленген жұбайлардың тұрмысын сырттай бақылап, баға беретін болған. Жас келін ерте тұрып өз үйінің ғана емес, жанындағы іргелес үйлердің де түндігін ашқан. Бұл оның әдептілігі мен мәдениеттілігін білдіреді.

Қазақ халқының салт-дәстүрі әрқашан жақсылыққа, мейірімділікке, адамға тән барлық игі қасиеттерге тәрбиелейді. Әке-шешені, үлкенді құрметтеу, кішіге ізет көрсету, жалған сөзден тыйылу, ұл мен қызды саналы, ар-ұятты етіп өсіруде негізгі рөлді осы қалыптасқан сан ғасырлық салт-дәстүріміз атқарып келеді.

 

Mezgil.kz